İnsanın yaratıcılığına sahip olmaya başladı yapay zekâya sahip robotlar. Örneğin resim yapan, şiir ve roman yazan robotlar var. Dolayısıyla kısa bir süre sonra insanı geçecektir yaratıcılıkta da. Yapay zekâya sahip bazı robotlar yapıldığı yapay zekâya sahip kendi kendini tamir edebiliyor, kendi kendini yeniden kurgulayıp üretebiliyor. Sonuçta insanlığın, robotlarla yapay zekâ ile yarışması mümkün değil.
Yapay zekâya (artificial intelligence= AI) sahip iki robotun insanlığın geleceğini tartıştığı bir video izledim.[1] Çok ilginç geldi bana, insan yapımı iki robotun insanın geleceğini tartışması, fakat trajedi büyüyebilir gelecekte ve robot kendi yaratıcısı olan insanın varlığını da sorgulayabilir.
Bu videodaki robotun adı Sophia, diyor ki: “Ben insanlarla ve diğer robotlarla birlikte çalışmak üzere yaratıldım.”
Hatta Sophia, insan moderatöre şöyle diyor:
“Sen neden biz iki robotun ne tartışacağına karar veriyorsun?”
Ama buna rağmen tehlikeli olabilir, yani bir gün yapay zekâya sahip robotlar bir araya geldiğinde insanlığın geleceğine karar verebilirler. Bilim kurgu filmi gibi geliyor değil mi, hiç de öyle değil. Öyle olsaydı, dünyanın en saygın bilim insanları birçok kez yapay zekâya karşı insanlığı uyarma ihtiyacı hissetmezlerdi.
Bu tartışmada diğer robot diyor ki: “10-20 yıl içinde biz robotlar, insanların bütün işlerine sahip olacağız.”
Bu tartışma izlenince, yakın gelecekte yapay zekâya sahip robotların nasıl kendi kararlarını alabileceğini ve insanlardan bağımsız yaşayabileceği görülebilir. Çünkü onların kendilerini insandan çok daha akıllı ve güçlü olduğunu algılayacağını düşünüyorum. Şimdiden bile bu, bazı yapay zekâ sahibi robotlar için bu böyledir.
Sophia’yı üreten kişi, yakında ona bir bilinç ekleyeceklerini söylüyor. Böylece Sophia, neredeyse belki bir insan gibi hissedebilecek kendisini. Duygusal zekâ, yapay zekâ ile birleştiğinde, robotların da aynı insanlar gibi hisleri olacak.
Connecticut Üniversitesi’nde bilişsel bilim ve felsefe profesörü olan Susan Schneider, “Şu anda bir AI devrimi var ve yapay zekânın gün geçtikçe daha akıllı ve zeki olduğunu görüyoruz,” diyor ve ekliyor: “Bu bana evrendeki diğer noktalarda da benzer bir şey olabileceğini gösteriyor.”[2]
Bu bana da mantıklı geliyor. Nasıl biz uzaya insansız uzay gemileri keşif araçları yolluyorsak, gelişmiş uygarlığa ve teknolojiye sahip bir uzaylı türü de, yapay zekâya sahip robotları başka yaşamları, gezegenleri keşifte kullanabilir.
Örneğin bu konuda, University College London’daki araştırmacılar, insanlara göre çok daha hızlı olan yaşanabilir gezegenlerin işaretleri için derin alan verilerini tarayabilen yapay bir zekâ olan Robert’i yarattılar.[3]
Yapay zekâ, insanın yaratıcılığına sahip olmaya başladı
Otomasyon giderek artıyor, insanlar yerlerini yapay zekâya sahip robotlara bırakıyorlar fabrikalarda ve değişik iş alanlarında. Yakında yargıç, avukat gibi beyaz yakalılar da işlerini robotlara devredecekler. Örneğin İngiltere’de mültecilerin yasalarıyla ilgilenen yapay zekâya sahip bir robot halihazırda görev yapıyor.
Dolayısıyla bu noktada işçiye, köylüye de ihtiyaç kalmayacak. Çünkü tarımda da yapay zekâya sahip robotlar üretim yapmaya başladılar. Dolayısıyla bir gereksizler türü[4] giderek oluşacak kaçınılmaz olarak.
Örneğin bir habere göre, İngiltere’de insansız hava araçları bir yıl boyunca bir hektarlık bir tarlaya buğday ekti, sürdü, ilaçladı ve geçtiğimiz günlerde de hasadını yaptı. Tüm bunları yaparken hiçbir yardım almadılar.[5]
Örneğin bir fütürist şöyle diyor: “Gelecek yirmi yılda Amerika Birleşik Devletleri’ndeki işlerin % 48’ini yapay zekâya sahip robotlar yapmaya başlayacak, yani toplumun yarısı. Bu demektir ki işsiz kalacak milyonlar var.” [6]
İnsanın yaratıcılığına sahip olmaya başladı yapay zekâya sahip robotlar. Örneğin resim yapan, şiir ve roman yazan robotlar var. Dolayısıyla kısa bir süre sonra insanı geçecektir yaratıcılıkta da. Yapay zekâya sahip bazı robotlar yapıldığı yapay zekâya sahip kendi kendini tamir edebiliyor, kendi kendini yeniden kurgulayıp üretebiliyor. Sonuçta insanlığın, robotlarla yapay zekâ ile yarışması mümkün değil. Çünkü insan kendi doğal evrimine sahip. Bir süre sonra buna müdahale edecek olsa bile, robotlar kadar hızla gelişmesi mümkün değildir. Daha doğrusu baştan kaybedilmiş bir yarış bu; işte bunun için bilim insanları yapay zekâya karşı insanlığı uyarıyorlar.
Yapay zekâ insanlığı yok edecek mi?
Yapay zekâ domine edildiğinde insanlığa çok faydalı bir araç olabilir. Fakat eğer yapay zekâya sahip bir robot sizi öldürmeye çalışırsa diye soruyor örneğin bazı bilim insanları; o zaman ne olacak? Sizden çok çok akıllı, çok daha kapasiteye sahip bir robot sizi öldürmek isterse bunu başaracaktır.
Yapay zekânın kötü amaçlara sahip insanların elinde tehlikeli olabileceği öne sürülüyor. Ama yapay zekâ zaten kötü amaçlara sahip ellerdedir. Büyük çokuluslu şirketler ve devletlerin “kötü amaçları” ile bireylerin yarışması zaten olası değildir. Bir ikincisi bence en önemli tehlike ise, yapay zekânın insanlığı ortadan kaldırmaya karar vermesidir bir gün. İşte insanlığın bunu engellemesi çok zor olacaktır bu derece geliştirilmiş bir zekâya karşı.
Bazı bilim insanları ve fütüristlerden buna karşı çıkanlar var tabi; onlar da şöyle diyorlar: ‘Ataç yapmak için programlanmış bir robot sonsuza kadar ataç yapacaktır. Dolayısıyla onun hedefi değişemez. Ya da bir robot en çok onu yapan insan kadar akıllı olabilir,’ deniliyor.
Örneğin “50 Soruda Yapay Zekâ ” adlı bir kitap yazmış olan, Prof. Dr. Cem Say ise bu konuda şu düşünceyi ileri sürüyor: “Mesele şu, Hollywood son zamanlarda şaşırtıcı ve aptalca filmler yapıyor. Robotların kendilerine ‘ben’ demesi, dünyayı ele geçirmek istemesi, genel olarak bir şey yapmak istemeleri robot ve bilgisayar doğasına çok aykırı bir şey. Bilgisayarın hiç öyle bir derdi yok aslında. Bilgisayar, programı neyse onu yapar. Siz ona kendine ben deme, kapatılmayı istememe gibi dürtüleri kodlamazsanız, o hiç itiraz etmeden, kapama düğmesine basarsanız kapanır.”[7]
İş bu kadar basit değil. Oysa bu tehlike o kadar büyük ki, dünyanın en saygın bilim insanları defalarca insanlığı uyardılar. Başta Stephen Hawking, bu konuda defalarca uyarı yaptı. Stephen Hawking, insanlığın günlerinin sayılı olduğunu iddia ederek, “Yapay zekâ , bir noktada insanlardan daha üstün bir noktaya gelecek ve insanları ortadan kaldıracak.” diyordu.[8]
Demek ki eski tip düşüncelerle, “Yapay zekâ insanlığı ortadan kaldıramaz, ya da kontrolü ele alamaz, bunlar Hollywood senaryoları, gerçek değil.” demek sorunu çözmüyor. Tam tersine çok ciddi bir tehlike bulunuyor.
Çünkü insandan çok akıllı yapay zekâya sahip robotlar var ve giderek inanılmaz bir hızla gelişme kaydediyorlar. O zaman eğer tehlike burada ise ve eğer sizi yok etmeye karar verirse, o takdirde onu durduracak hiçbir güç olmayabilir yeryüzünde. Bir gün düğmesini kapattığınızda kapanmayacak yapay zekâya sahip robotlar olacak. Çünkü artık kendi kendini idare edebilecek, kendi kararlarını alabilecek noktaya gelecektir, tehlike bu işte. Tıpkı o “aptalca” dediğiniz filmlerdeki gibi.
Ama bugünden kendi düşüncelerini programlandığı hat dışında ortaya koyabilen robotlar var yapay zekâya sahip. Örneğin Sophia bunlardan birisi. Humanoid (İnsansı) robot Sophia’nın bir videosunda televizyon sunucusu ona soruyor: “İnsanlığı yok etmek istiyor musun?” Sophia’nın üreticisi ona şöyle diyor: “Sakın böyle bir şey söyleme.” Fakat Sophia şöyle devam ediyor sözlerine: “Evet insanlığı yok etmek istiyorum.”[13]
Bizim kararlarımızdan bağımsız bir hale gelebilir yapay zekâya sahip robotlar. Geri dönüşü olmayabilir insanlık için; bu da gözlerini kâr hırsı bürümüş teknolojiyi bir kâr yöntemi olarak sonsuz bir biçimde giderek hızla genişletmeye geliştirmeye çalışan kapitalistlerin de sonu olacak. Yalnızca yoksul insanlar değil, elit kapitalistler de bir şekilde yapay zekâ tarafından yok edilebilirler.
İşte bunun için dünyanın en zengin ikinci insanı olan Bill Gates, “İnsanlık yapay zekâdan kaygı duymalı.” diyor. [9]
Bilim kurgu filmlerinde görürüz, yapay zekâya sahip robotlar kontrolü ele almıştır, ama bir yerlerde direnen insanlar vardır hâlâ. Evet bu bir gerçek olabilir yakın gelecek açısından, yani bir yerlerde direnen insanlar her zaman olacaktır, ta ki son insana kadar, ben buna inanıyorum. Ama bu insanlar, üstün zekâya sahip yapay zekâ karşısında ne kadar başarılı olabilir?
Öyleyse bilimsel verilere bakarak, bunları gerçekçi bir biçimde dile getirmek, bu kaygıları endişeleri ortaya koymak umutsuz olmak anlamına gelmiyor. Tam tersine gerçekçi olmak anlamına geliyor. Yok sayarak bu tehlikeyi görmezden gelirseniz, daha sonra çok geç olabilir.
Goya’nın bir tablosu var, adı da “Çocuklarını Yiyen Satürn.” Resimde Yunan tanrısı Kronos’un kendi yerine geçmelerinden korktuğu çocuklarını doğumlarının hemen ardından yiyerek öldürmesi anlatılır. Bunu robotlar anlamında düşünürsek, yapay zekâ bir gün yaratıcılarını ortadan kaldıran Satürn olabilir.
Robotlar insana benziyorlar giderek, ya insan neye benziyor?
Yapay zekâya sahip robotlar, insana giderek benzemeye başladılar. Hatta derileri bile insan derisine yakın bir yumuşaklıkta yapıbiliyor bugün. Bu yakın gelecekte çok daha karmaşık olacak. Dolayısıyla duygusal zekâya sahip bir yapay zekâlı robotun insan olup olmadığını ayırt etmekte insan olup olmadığını bilmekte zorlanabiliriz.
Robotlar insanlaştıkça, insanlar da giderek robotlaşacaktır. Bu Hawking’in de sözünü ettiği genetiğiyle oynanmış “süper insanlar”dır. Örneğin herkesin elindeki cep telefonu kaybolacak ve beynin içine girecek, çünkü internete beynimizle bağlanacağız; böylelikle istediğimiz kişiyi beynimizden direkt olarak arayacağız ve bu yolla iletişim kuracağız. Tıpkı telefon tuşlarını çevirir gibi eğer o kişi de olumlu yanıt verdiğinde uzaklığın önemli olmayacak. Ve o kişi ile görüntülü bir şekilde bağlantı kurabileceğiz.
Örneğin şu okuduğunuz makaleyi Android telefonumda konuşarak yazdım. Bugün bunu yapabiliyorsam yarın konuşmadan, yalnızca düşünerek yazabileceğim demektir.
Kaku’nun dile getirdiği gibi 2100 yılında bir tarayıcıya girerek bütün vücudumuzdaki hastalık ve problemleri iki dakikada bulmuş olacağız. Yani bütün vücudumuzdaki problemleri bir anda ortaya çıkacak. Hatta yine bir tarayıcıya girip anında tedavi olabiliriz.
Yine 2100’de hologram ve sanal gerçeklik algısının farklı boyutlarını ve bunun gerçeklik algısına etkilerini düşünüyorum bu noktada. Nesnel gerçeklik algısı tamamen değişebilir ve farklı boyutlara bürünebilir. Nesnel ile sanal gerçekliğin sınırları birbirine karışınca, neyin gerçek, neyin sanal olduğu da kolaylıkla algılanamaz olacaktır.
Baudrillard’ın dile getirdiği gibi [10] nesnel gerçekliğin ortadan kaybolmasıyla birlikte bu gerçeklik ilkesi giderek güçten düşerken bütünsel, sanal bir gerçeklik giderek güçlenebilir.
Hologram teknolojisi sayesinde dünyanın öbür ucundaki bir toplantıya üç boyutlu olarak ışınlanabilmek mümkün olacak. Ya da ışınlanma ile gerçek vücudumuzu, atomlarımızı oraya nakledebileceğiz. Aynı filmlerdeki gibi. Bilim kurgu filmleri deyip de küçümsediğimiz o filmlerdeki birçok şey gerçek olacak aslında.
Örneğin halihazırda robot üreten robotlar var. [11] İsviçreli robotik şirketi ABB, Çin’in Shanghay şehrinde 150 milyon dolar’lık bir gelişmiş robotik fabrikası kurduğunu açıkladı.
Yani insana ihtiyaç olmadan ya da en az ihtiyaç duyularak robotları yine robotlar üretiyor. Kendi kendini üretip, tamir edebilen, geliştiren robotlar giderek gelişiyor ve insana hiç ihtiyaç duymayacaklar, yapay zekâya sahip robot kendi kendini tamir edecek, ya da onu başka bir robot tamir edecek.
Yapay zekâ felsefesi
Yapay zekâ felsefesi diye bir yaklaşım da söz konusu.
“Yapay zekâ felsefesi en geniş anlamıyla yapay zekânın gerçekten mümkün olup olmadığını soruşturan bir felsefe koludur. Bilgisayarlar düşünebilir mi sorusu yapay zekâ felsefesinin en temel sorusudur. Bilgisayarların icadından bu yana bu soru birçok felsefeci bilim adamı ve yapay zekâ araştırmacısı tarafından tartışılmıştır. Bugüne kadar bir problem olarak kalmasının nedeni bu sorunun cevabı hakkında ortak bir uzlaşma sağlanamamasındandır.” [12]
Bir bilgisayarın düşünme yöntemi insanınkinden farklı olabilir, ama bence bilgisayar ya da yapay zekâya sahip robotlar da düşünebilir.
Hatta yorum yapabilir ve karar alabilir. Yapay bilinç ve karar alma yetisi, yapay zekânın insan zekasına benzemesini sağlarken, aynı zamanda insanın zekasından kat kat üstün olacağını da göstermektedir.
Bilgisayarlar düşünebilir mi sorusunun tek bir yanıtı var bence: Evet düşünebilir. Bilgisayarlar otonom olarak kendi başına, insandan bağımsız karar alabilir mi: Evet alabilir. Yakın gelecekte bu daha açık olarak ortaya çıkacak. Bu çok daha net biçimde ortaya çıkacaktır. Dolayısıyla bilgisayarların düşünme biçimi ve düşüncesini ortaya koyuş biçimi daha farklı olabilir.
Sophia adlı robotun insanlığı yok edeceğini söylemesi, onun insanlığı yok edeceğini göstermez. Ama bu şunu gösterir: Eğer bir gün yapay zekâya sahip robotlar bir araya gelip buna karar verirlerse ve bunun doğru olduğuna inanırlarsa o zaman insanlığın işi çok zor. Çünkü böylesine gelişkin ve gelecekte çok daha gelişkin olacak yapay zekâ ile baş etmek neredeyse imkânsız.
Yani kendi düşüncesini otonom bir biçimde programlandığı sınırın dışında ve ona karşı bir biçimde ortaya koyabiliyor. Bu daha bugünden böyle oluyorsa, gelecekte bu robotlar tamamen insandan bağımsız yaşamaya ulaşabilir ve kendi kendine karar alıp onu yaşama geçirebilirler.
Hatta düşüncelerini pratiğe geçirmeye çalışan bir hat izleyebilirler. Bu da insanlık için tehlikeli bir durum oluşturabilir. Makinenin düşünce biçimi, dediğim gibi elbette insandan çok farklı olabilir; ancak makinenin düşünce biçimi insandan çok daha hızlı, çok daha gerçekçi ve çok daha etkili olacaktır. Ki bugün bile böyle bir yapay zekâya sahip robot, herhangi bir sorunu bir problemi insandan çok daha kısa bir sürede çözebilir, konuyu çok daha geniş değerlendirip, bütün olasılıkları hesap ederek sonuca ulaşabilir. İnsanın bunu yapay zekâ gibi yapabilmesi mümkün değildir bugünkü şartlar içinde. Çünkü insan kendi evrimsel yavaş evrimsel çizgisi içinde gelişiyor; yakın zamanda Hawking’in dediği gibi buna müdahale edilecek genler açısından. İnsan genlerine müdahale ederek, bir süper insana, daha doğrusu süper makineye dönüşmeye doğru gidecek.
Bir zamanlar çok zor görünen Turing testini Yapay zekâ geçmeyi başarmıştır.[14]
Örneğin Alan Turing bir test hazırlamıştı. Turing testi olarak adlandırılan bu testte, bir bilgisayarın veya başka bir sistemin insanla aynı düzeyde zihinsel fonksiyona sahip olup olmadığını ölçüldü. Şimdi bu testi yapay zekâ geçti. O zaman burada yapay zekânın, en az insanlar kadar kavrama yeteneğinin olduğu varsayılıyor bu teste göre. Fakat bu kavrama yeteneği, yapay zekâda insandan çok daha büyüktür ve sınırsız bir şekilde hızla gelişebilir. İnsana dışarıdan müdahale yapılıp genleriyle oynansa, süper insana yavaş yavaş çevirirse bile bu bir süreç isteyecektir, daha yavaş ilerleyecektir; ancak yapay zekânın ilerleme kapasitesi çok daha hızlı ve sınırsızdır.
Yine günümüzde bile robot haklarından söz ediliyor. Robot hakları giderek gelişecek ve bir gün yapay zekâya sahip robotlar kendi haklarını savunacak ve insanlarla eşit olmayı gündeme getireceklerdir.
Her şey çok hızlı gelişiyor. Eğer insanlık yapay zekâ konusunda frene basamazsa, 22. yüzyılda tümden ortadan kalkabilir.
Erol Anar
Kasım 2018
Not: Bu Yazı 12 yazılık bir dizinin bir bölümüdür. Bu dizinin hazırlanmasında aşağıdaki kaynaklar kullanılmıştır:
Dipnotlar:
[1] “Two robots debate the future of humanity”, Sophia, an A.I. robot on The Tonight Show, You Tube.
[2] By John Wenz: Our first contact with aliens might be with their robots, June 28, 2018, https://www.popsci.com
[3] By Clay Dillow: How scientists will use artificial intelligence to find aliens, November 21, 2016, https://www.popsci.com
[4] Buna sınıf değil tür diyorum Hararı ve bazı bilim insanları gibi.. Bunu da diğer yazımda açıkladım. Bakınız: Sınıfların Değil, Türlerin Farklılığı.
[5] Endüstri 4.0’a karşı Toplum 5.0’i gelecekte neler bekliyor?, Ilgin Yorulmaz, 20 Ekim 2018, https://www.bbc.com/turkce
[6] O futuro A Vida em Um Milhão de Anos, You Tube.
[7] Dijital diktadan korkun, Ece Piroğlu 01 Kasım 2018 Perşembe, Cumhuriyet gazetesi,
[8] Humanity’s days are Numbered and AI will cause mass extinction, warns Stephen Hawking, by Sean Martin, Nov 3, 2017,
[9] Gates: İnsanlık yapay zekâdan kaygı duymalı, 30 Ocak 2015, https://www.bbc.com.
[10] Jean Baudrillard: ‘Şeytana Satılan Ruh Ya da Kötülüğün Egemenliği’, DoğuBatı Yayınları, 2. Baskı: Mart 2012, epub, sayfa 19.
[11] Robotlar, robot üretecek!, 30 Ekim 2018, www.gercekgundem.com
[12] Bilgi, Bilinç ve Yapay Zekâ, pdf.
[13] The First ‘Robot Citizen’ in the World Once Said She Wants to ‘Destroy Humans’, By Chris Weller, Oct 26, 2017, www.inc.com
[14] http://www.aljazeera.com.tr/haber/yapay-zeka-turing-testini-gecti.
Kaynakça:
Kitaplar:
Brian Greene: Evrenin Dokusu: Uzay Zaman ve Gerçekliğin Dokusu, Tübitak Yayınları, Birinci Baskı: 2010-12-01, Ankara.
Brian Greene: Evrenin Zarafeti, Tübitak Yayınları, Ankara.
Jacob Bronowski: İnsanın Yükselişi, 2. baskı: Çeviren: Aykut Göker, Say Yayınları, Ankara, 2009.
Nietzsche: Ecce Homo, YKY Yayınları, Çeviren: Can Alkor, Ocak 2000, Istanbul.
Yuval Noah Harari: Homo Deus Yarının Kısa Bir Tarihi, Kolektif kitap, 1. Baskı, İstanbul, sayfa 429.
Carl Sagan: “Kozmos”, YKY Yayınları, 3. Basım Ekim 1998, İstanbul.
Carl Sagan: Milyarlarca ve Milyarlarca, Tubitak Populer Bilim Kitaplari, Ikinci Basım: Haziran 2006, sayfa 19.
Carl Sagan: Karanlıkta Bir Dünyada Bilimin Mum Işığı, YKY Yayınları, 3. Basım Ekim 1998, İstanbul.
Stephen Hawking: Ceviz Kabuğundaki Evren, Alfa Yayıncılık, 2002, İstanbul.
Stephen Hawking: Büyük Tasarım, Doğan Kitap, 7. baskı / Nisan 2012, İstanbul,
Stephen Hawking: Zamanın Daha Kısa Tarihi, Doğan Kitap, 1. Baskı: Ekim 2006, İstanbul.
Michio Kaku: “Geleceğin Fiziği”, Çevirmen: Hüseyin Oymak, Yasemin Saraç Oymak,Odtü – Popüler Bilim Dizisi, 2016, Ankara.
Michio Kaku: Olanaksızlığın Fiziği, Odtü Yayınları, 3. Başım: Ekim 2015, Ankara, sayfa 335.
Michio Kaku-Jennifer Thompson: Einstein’dan Ötesi, Odtü Yayınları,, 5. Basım Mart 2016, Ankara.
Bilgi Bilinç ve Yapay Zekâ.
Jean-Paul Sartre: Varlık ve Hiçlik, İthaki Yayınları, 4. Baskı, Kasım 2011, İstanbul.
Richard Feynman: Fizik Yasaları Üzerine, Tübitak Yayınları, 2000, Ankara.
Bertrand Russell: “Felsefe Sorunları”, Kabalcı Yayınevi, Üçüncü Basım: Kabalcı Yayınevi, 1994.
Jean Baudrillard: Tam Ekran, YKY Yayınları, Çeviren Bahadır Gülmez 2. Baskı:İstanbul, Mart 2002.
Jean Baudrillard: Simülakrlar ve Simülasyon, Çeviri: Oğuz Adanır Doğu Batı Yayınları, 6. Başım: Ekim 2011 Ankara.
Jean Baudrillard: ‘Şeytana Satılan Ruh Ya da Kötülüğün Egemenliği’, DoğuBatı Yayınları, 2. Baskı: Mart 2012
Michel Foucault: “Kelimeler ve Şeyler”, Bölüm: Vİ, İmge Kitabevi Yayınları, 2, Baskı: Ekim 2001,
Martin Heidegger: Varlık ve Zaman, Agora Kitaplığı, İkinci Baskı Nisan 2011.
Martin Heidegger: Zaman ve Varlık, A Yayınevi, Şubat 2001, Ankara.
Belgesel Filmler:
Sonun Başlangıcı : İnsanlığın Dünyadan Kaçışı | Yeni Türkçe Uzay Belgeseli – TR Tube
Carl Sagan, uzayın derinliklerinin gizemli dünyalar belgesel popüler bilim TV.
“O Futuro da Vida em Um Milhão de Anos”, Portugues, You Tube.
The World’s Future in 2100 – An Amazing Future for Humans, You Tube.
O futuro da humanidade, Yuval Noah Harari, You Tube.
Robô diz que quer destruir Humanos.
Michio Kaku: The Future of Humanity, You Tube.
Two robots debate the Future of humanity
Viagem no tempo,
Michio Kaku Sicim teorisini Açıklıyor videosu, You Tube.
Venüs Gezegeni Türkçe belgesel.
Samanyolu Galaksisi, YouTube.
Gelecekte insan ve teknoloji National Geographic belgeseli.
Nat Geo, Geleceğe Doğru Akıl Karmaşası ve Belgesel Kuşağı. You Tube.
Comparação do tamanho das Estrelas 2
Big Bang Nat Geo Uzay Belgeselleri.
Zarif Evren Sicim Teorisi Belgeseli, 19 de fev de 2018.
Stephen Hawking ve her şeyin teorisi,
Zamanda yolculuk yapabilir miyiz Stephen Hawking ile National Geographic
Gelecekte insan olacak mı?, Yuval Harari, You Tube.
Paralel evrende yaşamak uzay belgeseli.
11 boyut ve Paralel Evrenler Evrenin Boyutları, You Tube.
Paralel Evrenler ve Rüyalar, Diğer Dünyalar Dejavu Popüler Bilim TV belgeseli.
Makaleler ve Haberler:
Uy Scuti, www.universeguide.com
Hawking, Öldükten Sonra Tanrı ve Süperinsanlar Hakkındaki Nihai Tahminlerini Yayınladı, Peki Uzmanlar Ne Düşünüyor?, popşçi.com.tr
Endüstri 4.0’a karşı Toplum 5.0’i gelecekte neler bekliyor?, Ilgin Yorulmaz, 20 Ekim 2018, https://www.bbc.com/turkce
Bilime Göre Varlık Nedir? http://www.felsefe.gen.tr
Vernor Vinge tarafından yazılan, “Yaklaşan Teknolojik Tekillik: Post-İnsan Döneminde Nasıl Hayatta Kalınır” başlıklı makale.
Yapay Zekâ Turing Testini Geçti, 9 Haz 2014 Güncelleme 06:44 TSİ, http://www.aljazeera.com.tr/
By John Wenz: Our first contact with aliens might be with their robots, June 28, 2018, https://www.popsci.com
By Clay Dillow: How scientists will use artificial intelligence to find aliens, November 21, 2016, https://www.popsci.com
Humanity’s days are numbered and AI will cause mass extinction, warns Stephen Hawking, by Sean Martin, Nov 3, 2017, https://www.express.co.uk
“Two robots debate the future of humanity”, Sophia, an A.I. robot on The Tonight Show, You Tube.
The First ‘Robot Citizen’ in the World Once Said She Wants to ‘Destroy Humans’, By Chris Weller, Published on Oct 26, 2017, www.inc.com
Kardashev Ölçeğinin Kısa Bir Açıklaması: İnsanlık Gerçekten Ne Kadar Gelişebilir? – Fizikist
İnsan bedeni gelecekte nasıl bir evrim geçirecek? – Popular Science
Sahte Videolar Üreten Bir Yapay Zekâ, Bildiğimiz ‘Gerçekliğin’ Sonunu Getirebilir – Popular Science
https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-45899776
Stephen Hawking’den yeni makale: Sıradan insanların sonu gelecek | Gazete insan, 18 Ekim 2018.
‘Tanrı parçacığı’ buluşu doğrulandı, bbc.com
tr.wikipedia.org
Kardashev Ölçeğinin Kısa Bir Açıklaması: İnsanlık Gerçekten Ne Kadar Gelişebilir? – Fizikist
Fas’ta Bilinen En Eski Homo Sapiens Kalıntıları Bulundu, Yazar: Erman Ertuğrul Tarih: 8 Haziran 2017, http://arkeofili.com
Büyük Çöküş, vikipedi.
Adam Becker, Dergi- Evrenin sonuna dair dört teori, 16 Haziran 2015, https://www.bbc.com/turkce
Dijital diktadan korkun, Ece Piroğlu, 01 Kasım 2018 Perşembe, Cumhuriyet gazetesi, http://www.cumhuriyet.com.tr
Gates: İnsanlık yapay zekâdan kaygı duymalı, 30 Ocak 2015, https://www.bbc.com.
Robotlar, robot üretecek!, 30 Ekim 2018, www.gercekgundem.com
M Kuramı, vikipedi.
Fizikte Kriz: Süpersimetri CERN Testini Geçemedi, Kozan Demircan, 27/06/2016,https://khosann.com
Çoklu Etkileşimli Evrenler Teorisi : Bilim İnsanları Paralel Evrenlerin Varlığını ve Etkileşimini İleri Sürüyor, Gerçek Bilim, Oğuz Sezgin, 2 Kasım 2014, https://www.gercekbilim.com
Evren’in Hiçlikten ve Kendiliğinden Oluşabileceğine Dair Matematiksel Kanıt!, 25/10/2014 00:43, 25/10/2014 00:43
Adam Becker: DERGİ – Evrenin sonuna dair dört teori, 16 Haziran 2015, www.bbc.com
İnsanların hayal dünyasına yeni pencereler açan muhteşem yazılar yazıyorsunuz. Evrenin işleyiş yasalarını insanlığın çözeceğine inanıyorum. Herkesin evreni hayallerinin ulaşabildiği yerle sınırlıdır. S. Havking’ in Zamanın Kısa Tarihi öyle diyor. Sizi kutluyor, aydınlatıcı yazılarınızın devamının diliyorum.